Tỉ lệ nhiễm sán heo ở Việt Nam là bao nhiêu?

Mấy hôm nay, tôi theo dõi tình hình nhiễm sán heo (Taenia solium cysticercosis) với nhiều con số lẫn lộn. Nhưng một vị quan chức y tế và giáo sư cho rằng tỉ lệ hiện nay là bình thường và không đáng lo lắng. Tôi thì nghĩ đáng lo lắng chứ. Lo lắng vì tỉ lệ cao gấp 5 lần trước đây.

1. Tình hình thực tế

Con số về tỉ lệ trẻ em nhiễm sán heo có vẻ lẫn lộn. Một bài báo cho biết ngày 15/3, trong số 173 mẫu xét nghiệm sán heo tại Bệnh viện Nhiệt đới Trung ương, có 44 trường hợp có kết quả dương tính (2); như vậy tỉ lệ là 25%. Nhưng một bài báo khác thì cho biết tỉ lệ nhiễm ở Bắc Ninh là 12% (1). Nhưng trước đó thì báo VNexpress cho biết trong số hơn 360 trẻ em ở xã Thanh Khương, huyện Thuận Thành, Bắc Ninh, thì có đế 57 em (tức 16%) (3). Tổng kết các thông tin này, chúng ta có thể nói rằng tỉ lệ nhiễm (hay dương tính) sán heo ở trẻ em ở Bắc Ninh là khoảng 19%, hay làm chẵn là 20%.

2. Ý kiến chuyên gia

Tỉ lệ 20% có phải là quá cao hay không? Theo một chuyên gia về vấn đề này thì không. Vị chuyên gia này cho biết tỉ lệ nhiễm của 55 tỉnh thành cả nước là 8-10%, và do đó tỉ lệ ở xã Thanh Khương (16%) thì "vẫn nằm trong tỷ lệ chung của cả nước" (4), hay chẳng có gì bất thường (1). Tôi không tìm thấy bất cứ một tài liệu nào cho thấy tỉ lệ nhiễm sán heo trên cả nước là 8-10%.

3. Cao quá bất thường?

Nhưng tôi thì nghĩ con số 20% là bất thường. Nói chuyện thống kê một chút: nếu tỉ lệ của cả nước là 10% (theo vị chuyên gia), và chúng ta quan sát tỉ lệ thực tế của xã Thanh Khương là 20%, tức cao gấp 2 lần tỉ lệ quốc gia. Sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê không? Để trả lời câu hỏi này, chúng ta tính z = (0.2 - 0.1) / sqrt(0.1*0.9 / 533) = 7.7. Tính trị số P = 2*pnorm(abs(7.7)) = 1.47135e-14, tức rất rất có ý nghĩa thống kê. Như vậy, đứng trên quan điểm dịch tễ học thì tỉ lệ 20% là rất bất bình thường.

4. Tỉ lệ nhiễm cấp quốc gia là bao nhiêu?

Nhưng có quả thật tỉ lệ nhiễm sán heo quốc gia là 8-10% như vị chuyên gia nói? Câu trả lời là không. Bảng dưới đây là một tổng quan về tình hình nhiễm ấu trùng sán heo ở một số tỉnh (chủ yếu là ngoài Bắc). Nhìn chung, ngoài trường hợp Hà Giang năm 2005 (với tỉ lệ lên đến 13%), các tỉnh khác có tỉ lệ nhiễm tương đối thấp, dưới 4% (5). Chẳng hạn như nghiên cứu ở Bắc Ninh vào năm 1999 cho thấy kết quả tỉ lệ nhiễm là 4%. Đến năm 2007-2010, tỉ lệ nhiễm ở Bắc Ninh, Bắc Giang, Điện Biên, Hà Giang, Lai Châu, Lạng Sơn, Tuyên Quang, tính chung cũng chỉ 4%. Một nghiên cứu mới nhất ở Tây Nguyên cho thấy tỉ lệ nhiễm là ~0.9% (6). Không có chỗ nào có con số 8-10% cả.

Ngay cả taeniasis (sán heo) thì tỉ lệ cả nước là khoảng 5% (tôi tính từ bảng 1 của bài báo #5). Riêng Bắc Ninh có tỉ lệ ~10%, cao gấp 2 lần trung bình (5). Nhưng không có chỗ nào có con số 8-10% như vị chuyên gia kia nói.

5. Có đáng quan tâm?

Nói cách khác, tỉ lệ nhiễm ở xã Thuận Thành năm nay, nếu trung bình là 20%, thì điều này có nghĩa là cao gấp 5 lần tỉ lệ quan sát trước đây (hay 2 lần so với taeniasis). Đó là một điều bất thường, chứ khó nói là bình thường hay "nằm trong mức trung bình cho phép" được. Nhiễm sán heo, theo nghiên cứu là có liên quan đến lối sống và thói quen ăn uống, như nhiễm từ phân hay thịt thối/sống (6). Tỉ lệ nhiễm sán heo quá cao nói lên một phần về lối sống kém lành mạnh, và đó là điều đáng quan tâm vì con số 20% là ở qui mô y tế công cộng chứ không phải cấp độ cá nhân nữa.

Bản đồ nhiễm sán heo ở Việt Nam. Nguồn: Dinh Ng-Nguyen et al. A systematic review of taeniasis, cysticercosis and trichinellosis in Vietnam. Parasites & Vectors 2017;10:150.

-----

(1) https://baomoi.com/giao-su-dau-nganh-ty-le-duong-tinh-san-day-lon-khong-bat-thuong/c/30009724.epi

Cũng phải ghi thêm rằng báo chí dùng chữ "sán lợn" rất chung chung, vì không biết họ đề cập đến taeniasis hay cysticercosis (ấu trùng sán heo). Tôi giả định rằng họ đề cập cả hai loại nhiễm.

(2) https://baomoi.com/truong-mam-non-bi-to-dung-thit-lon-ban-them-44-tre-bi-nhiem-san-lon/c/29993894.epi

(3) https://vnexpress.net/suc-khoe/hon-50-em-be-mot-xa-o-bac-ninh-bi-nhiem-san-lon-3895277.html

(4) http://www.doisongphapluat.com/tin-tuc/tin-trong-nuoc/hang-tram-tre-nhiem-san-lon-giam-doc-bv-benh-nhiet-doi-trung-uong-noi-khong-bat-thuong-a266906.html

(5) https://parasitesandvectors.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13071-017-2085-9

(6) https://parasitesandvectors.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13071-018-2945-y