Tra tấn và thí nghiệm Milgram

Vụ án Hồ Duy Hải đặt ra nhiều câu hỏi khoa học. Tại sao người ta sẵn sàng tra tấn người? Tại sao hội đồng 17 người trong phiên toà 'giám đốc thẩm' đồng thuận tuyệt đối? Tại sao 17 người đó không chú ý đến chi tiết quan trọng trong vụ án? Vân vân. Những câu hỏi này có thể trả lời bằng tâm lí học. Trong cái note này xin chia sẻ cùng các bạn một thí nghiệm tâm lí học có thể giải thích tại sao người tra tấn người.

Trong vụ án Hồ Duy Hải, gia đình anh ta và anh ta báo cáo rằng bị tra tấn. Công an thì bác bỏ cáo buộc này và nói là không có tra tấn. Nhưng trong các vụ án trước (như Huỳnh Văn Nén và Nguyễn Thanh Chấn) thì tra tấn đã xảy ra. Theo thống kê của nhóm CAT (Coalition Against Torture), tính từ 2010 đến 2018, có 169 trường hợp là nạn nhân của tra tấn; trong số này 139 người chết và 30 bị thương tích [1]. TPHCM đứng đầu bảng (14 ca) và theo sau là Hà Nội (11). Vấn đề này (tra tấn, sách nhiễu ở Việt Nam) được cả Liên hiệp quốc quan tâm trong một báo cáo về chống tra tấn [2].

Câu hỏi đặt ra là tại sao người tra tấn người?

Một trong những công trình tâm lí học thuộc hàng kinh điển và nổi tiếng nhứt trong thế kỉ 20 nhằm trả lời câu hỏi đó là thí nghiệm Milgram. Thí nghiệm này do Stanley Milgram (là người gốc Do Thái), một nhà tâm lí học thuộc Đại học Yale, thực hiện vào năm 1961. Mục tiêu là tìm hiểu sự mâu thuẫn giữa tuân thủ và uy quyền.

Thí nghiệm Milgram

Thí nhiệm được thực hiện vào thời điểm một năm sau khi phiên toà xử Adolf Eichmann ở Jerusalem. Bối cảnh của thí nghiệm là Thế Chiến Thứ II. Trong phiên toà Nuremberg, khi được hỏi tại sao những kẻ phạm tội ác làm cái việc tày trời đó, họ thường nói rằng phải tuân thủ lệnh cấp trên. Câu hỏi Milgram đặt ra là: "Có phải Eichmann và hàng triệu kẻ đồng phạm trong vụ án Holocaust chỉ tuân thủ theo lệnh cấp trên, và có thể nào gọi họ là những kẻ tòng phạm?"

Sơ đồ thí nghiệm Milgram. "Học trò" ngồi trong phòng (hình bên trái) được hướng dẫn trả lời sai. "Thầy" (Subject) ngồi trong phòng khác (hình bên phải) cùng với "nhà nghiên cứu" (Experimenter), người ra lệnh cho thầy phạt bằng cách giật điện mỗi khi trò trả lời sai.

Milgram tuyển tình nguyện viên từ một quảng cáo trên báo. Có tất cả 40 nam tình nguyện viên, tuổi 20-50, và họ chủ yếu là những công nhân trong vùng New Haven. Họ được trả 4.50 USD cho việc tham gia vào thí nghiệm. Họ được phân nhóm một cách ngẫu nhiên về vai trò của họ trong thí nghiệm. Vai trò là "learner" (học trò) hay "teacher" (thầy). Ngoài ra, còn có một nhà nghiên cứu được cho mặc áo choàng như trong phòng thí nghiệm đóng vai trò 'actor' (diễn viên).

Tình nguyện viên được cho ngồi trong 2 phòng: một phòng dành cho học trò và một phòng cho thầy và nhà nghiên cứu. Phòng của thầy và nhà nghiên cứu có công cụ giật điện. Người 'học trò' được trói vào một cái ghế với điện cực (electrodes). Sau khi học trò được học một số cặp chữ, thầy kiểm tra kiến thức của trò. Nếu trò sai một chữ thì bị giật điện, sai càng nhiều bị giật điện với cường độ càng cao. Học trò được hướng dẫn trả lời sai (với chủ đích). Khi thầy không chịu giật điện trò, thì nhà nghiên cứu ra lệnh cho thầy phải làm. Có 4 lệnh: (1) hãy tiếp tục; (2) tôi yêu cầu anh phải tiếp tục; (3) phải tiếp tục vì sự việc rất quan trọng; và (4) anh không có lựa chọn nào khác là phải tiếp tục.

Kết quả cho thấy 65% thầy tuân thủ theo lệnh và tiếp tục 'tra tấn' (phạt) trò liên tiếp đến độ cao nhứt. Milgram viết báo cáo và công bố trên [tập san] Journal of Abnormal and Social Psychology năm 1963 [3]. Bạn đọc có thể tìm đọc bài báo này miễn phí. Bài báo trở thành một công trình có ảnh hưởng lớn đến chuyên ngành, và cho đến nay đã có hơn 6700 trích dẫn!

Sau này, Milgram và vài nhà nghiên cứu khác thực hiện hàng loạt (23) thí nghiệm với thay đổi về điều kiện và nhân sự, và kết quả (chọn lọc) có giảm nhưng vẫn đáng kể:

• Thay đổi nhân sự: khi nhân vật nhà nghiên cứu trong thí nghiệm gốc được thay thế bằng một thường dân với cách trang phục bình thường (không có áo choàng) thì tỉ lệ tuân thủ còn 20%;

• Thay đổi địa điểm: khi địa điểm là những phòng ốc bị xuống cấp (thay vì ở ĐH Yale), tỉ lệ tuân thủ là ~47%;

• Nhà nghiên cứu vắng mặt: khi nhà nghiên cứu vắng mặt trong văn phòng, và ra lệnh qua điện thoại, tỉ lệ tuân thủ giảm xuống còn chừng 20%

Dựa vào những kết quả trên, Milgram kết luận rằng người bình thường sẽ tuân theo lệnh của một người có thẩm quyền, và họ sẵn sàng giết người vô tội.

Đứng trên phương diện phương pháp học ngày nay, thí nghiệm Milgram có nhiều thiếu sót. Nhiều nhà khoa học chỉ ra những thiếu sót về cách chọn tình nguyện viên (không có nữ), về cách ra 'chỉ thị', về thiên lệch (biases) trong điều kiện thí nghiệm, v.v. Tuy nhiên, chẳng có thí nghiệm nào hoàn hảo, và cho đến nay kết quả của thí nghiệm Milgram dù được thực hiện đúng phương pháp thì vẫn đúng.

Ý nghĩa của tuân lệnh

Milgram giải thích kết quả thí nghiệm rằng có hai trạng thái hành vi của con người trong điều kiện xã hội. Trạng thái thứ nhứt là 'tự chủ' (autonomous state), tức người hành động theo ý của họ và chịu trách nhiệm cho hành động của mình. Trạng thái thứ hai là 'tay sai' (agentic state), tức người ta hành động vì ý tưởng của người khác, và giao trách nhiệm cũng như hậu quả của hành động cho người đã ra lệnh.

Milgram giải thích thêm rằng trạng thái 'tay sai' (làm theo lệnh của kẻ có thẩm quyền) ăn sâu vào tâm não chúng ta trong lúc chúng ta trưởng thành trong gia đình, trường học, và nơi làm việc. Có hai trường hợp xảy ra: một là người hành động cảm thấy rằng kẻ có thẩm quyền có đạo đức hay được một cơ chế luật pháp bổ nhiệm; hai là họ hành động theo lệnh nhưng nghĩ rằng người chịu trách nhiệm là kẻ ra lệnh.

Milgram gọi đó là 'Agency Theory', có lẽ dịch là 'Giả thuyết đại diện', hay 'Giả thuyết tay sai'. Giả thuyết đại diện tiên đoán rằng người ta sẽ tuân thủ người có thẩm quyền khi họ tin rằng kẻ có thẩm quyền sẽ chịu trách nhiệm cho những hậu quả xảy ra. Có nhiều kết quả nghiên cứu nhứt quán với giả thuyết này. Chẳng hạn như khi người tham gia thí nghiệm được nhắc nhở rằng họ phải chịu trách nhiệm cho hành động của họ, thì gần như tất cả tình nguyện viên không tuân thủ theo lệnh. Ngược lại, khi tình nguyện viên không tuân lệnh và được nhắc nhở rằng kẻ ra lệnh sẽ chịu trách nhiệm, thì hầu hết họ đều hành động.

Tra tấn người khác là một hành động ác ôn, dù nhìn dưới bất cứ quan điểm nào. Động cơ tra tấn, theo giả thuyết 'tay sai', có thể là người tra tấn nghĩ rằng họ làm theo lệnh của cấp trên, và cấp trên -- chớ không phải họ -- chịu trách nhiệm cho hậu quả của tra tấn. Trong vụ án Hồ Duy Hải, hậu quả là hơn 10 năm tù và có thể là cái chết oan cho một thanh niên.

__________________

[1] http://dvov.org/wp-content/uploads/2019/03/Torture-and-police-brutality-in-Vietnam.pdf

[2] https://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CAT/Shared%20Documents/VNM/INT_CAT_CSS_VNM_32824_E.pdf

[3] Milgram, S. (1963). Behavioral Study of obedience. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 67(4), 371–378. https://doi.org/10.1037/h0040525

Ghi thêm: Thí nghiệm Gorilla

Hai nhà tâm lí học Christopher Chabris và Daniel Simons (thuộc Đại học Harvard) muốn trả lời câu hỏi tại sao người ta hay bỏ qua những chi tiết quan trọng.

Để trả lời câu hỏi đó, Chabris và Simons mời các tình nguyện viên tập trung vào một việc rất đơn giản là đếm số sinh viên chuyền trái banh trong một không gian hình tròn. Kết quả cho thấy trong khi họ bận rộn đếm, đa số không chú ý một người trong trang phục giả dạng con vượn đang bước vào vòng tròn đó.

Kết quả này được diễn giải rằng khi con người được giao nhiều việc, họ có thể bỏ qua những chi tiết quan trọng.

Kết quả này cũng có thể giải thích tại sao 17 người trong phiên 'giám đốc thẩm' bỏ qua những chi tiết về chứng cớ vô lí liên quan đến vụ án Hồ Duy Hải.